Bij protestsongs denken we meestal meteen aan Bob Dylan of Woody Guthrie. De vrouw lijkt in ieder geval maar weinig aanwezig in het subgenre van protestliederen. Net zoals in alle facetten van populaire muziek trouwens. Bij de beste 20 muzikanten van Rolling Stone’s befaamde 100 greatest artists lijst staat welgeteld één vrouw: Aretha Franklin. Overigens, er staan wel 12 people of colour in de top 20 — hoeven we eindelijk niet meer te doen alsof Rock ’n Roll is uitgevonden door Kaukasische mannen in te strakke broekjes. Niet dat er per se iets mis is met mannen in te strakke broekjes, maar dat ter zijde. Laten we voor nu dit stukje lichamelijke fetisjering even links liggen en teruggaan naar het onderwerp van vrouwelijke muziekanten en protestliederen. Er zijn namelijk zat voorbeelden te benoemen! Hierbij een korte ode aan de vrouw & het protestlied.
Laten we beginnen bij Marlene Dietrich, iemand die tegenwoordig gerekend wordt tot een icoon voor de LGBT+ gemeenschap. Ze met haar liefde voor het dragen van mannenpakken en semi-openlijke bisexuele affaires al behoorlijk subversief, maar tijdens de 2e wereld oorlog streed ze actief tegen het Nazisme in haar geboorteland Duitsland. Ze heeft niet alleen Joodse vluchtelingen gesteund op financieel en politiek gebied, maar was ook vaak bij de frontlinies te vinden om soldaten moreel te ondersteunen. Daar zong ze vaak de Duitse anti-oorlog nummers Lili Marleen & Sag mir wo die Blumen sind. Ze was overigens eerder door Hitler gevraagd om een prominente entertainment rol te spelen voor de Nazis: He couldn’t have been more wrong.
Daarnaast kunnen we de Queen of Jazz aka Billie Holiday met haar versie van Strange Fruit natuurlijk ook niet vergeten.Origineel was deze klassieker een gedicht geschreven door Abel Meeropol, maar het werd uiteindelijk een pionierend nummer dat voor het eerst op zo’n expliciete wijze racisme aankaartte.
“Southern trees bear strange fruit
Blood on the leaves and blood at the root
Black bodies swinging in the southern breeze
Strange fruit hanging from the poplar trees
Pastoral scene of the gallant south
The bulging eyes and the twisted mouth
Scent of magnolias, sweet and fresh
Then the sudden smell of burning flesh
Here is fruit for the crows to pluck
For the rain to gather, for the wind to suck
For the sun to rot, for the trees to drop
Here is a strange and bitter crop”
Maar in dezelfde traditie ook een lied als Mississippi Goddamnvan Nina Simone wat geïnspireerd is door de moord op activistMedgar Evers en het bombardement op de Baptist Church in Alabama door de Klu Klux Klan. Zelf stond Nina Simone, zoals te lezen is in haar autobiografie, overigens vrij ambigue tegenover het genre van het protestlied: “That was the musical side of it I shied away from; I didn’t like ‘protest music’ because a lot of it was so simple and unimaginative it stripped the dignity away from the people it was trying to celebrate. But the Alabama church bombing and the murder of Medgar Evers stopped that argument and with ‘Mississippi Goddam,’ I realized there was no turning back.” Hoewel Nina Simone dus zeker ook de problematische kanten van dit subgenre niet ontkende bleef ze via haar muziek wel sociale problemen aankaarten in veel van haar latere nummers zoals metBacklash Blues.
Laten we van Billie Holiday en Nina Simone overgaan naar Janis Joplin, een muzikant die we met haar kleurrijke outfits, kralen kettingen & uitbundige veren hoofdtooien tegenwoordig vooral kennen als ultiem symbool van het vergane hippie-tijdperk. Van jongs af aan raakte Janis al erg beïnvloed door de blues, een genre waar ze als social outcast veel verwantschap mee voelde. Janis Joplin rekende o.a. blues icoon Bessie Smith maar ook de twee eerder besproken artiesten Billie Holliday en Nina Simone tot haar inspiratiebronnen. Een van de bekende protestsongs die ze schreef is Mercedes Benzwaarmee ze kritiek uitte op consumentisme en hebzucht in de moderne maatschappij.
Oh Lord, won’t you buy me a Mercedes Benz?
My friends all drive Porsches, I must make amends,
Worked hard all my lifetime, no help from my friends,
So oh Lord, won’t you buy me a Mercedes Benz?
Interessant is dat Mercedes Benz een omslag laat zien naar een meer ironische vorm van kritiek; hierbij wordt datgene wat bekritiseerd wordt in het nummer uitvergroot en zelfs belichaamd. In Mercedes Benz zien we dat terug aangezien Janis zingt in de ik-vorm en de teksten een uitvergroting van zijn van het consumentistische gedachtegoed van Amerika in die tijd. Na Janis haar dood is het nummer overigens meerdere malen in auto-reclames gebruikt: prepare to cringe.
Met het vroegtijdig overlijden van Janis Joplin wordt ook meteen een nieuw tijdperk ingeleid. We kunnen gedag zeggen tegen de net-iets-te-dromerige love generation en verwelkomen de rauwe 70s die in het teken staan van Punk, leren biker-jacks, en bovenal een algeheel sentiment van desperate desillusie. En aangezien deze generatie vooral op heel veel dingen tegen was is er zeker geen gebrek aan protest nummers. In dit anti-autoritaire tijdperk zien we overigens steeds vaker female-fronted bands opkomen als Debbie Harry (Blondie), Chrissie Hyde (The Pretenders), Siouxsie Sioux (Siouxsie and the Banshees), Joan Jett (The Runaways) & Patti Smith (Patti Smith Group). Hiermee maakte zij de wereld van de muziekindustrie een stuk toegankelijker voor veel toekomstige vrouwelijke muziekanten.
Op Horses, benoemd tot “het eerste art-punk album ooit”, van Patti Smith staat bijvoorbeeld Free Money, een nummer dat geïnspireerd is door haar ervaring binnen het working-class milieu waarin ze opgroeide. Het nummer is enerzijds een aanklacht is tegen de klasse ongelijkheid binnen onze maatschappij en stelt anderzijds ook onze obsessie met geld aan de kaak. De clue van het nummer: voor de working-classzijn er alleen binnen de droomwereld eindeloze mogelijkheden. Tsja, ze wordt natuurlijk niet voor niks de Punk-Poet-Laureate genoemd.
Minder duidelijke voorbeelden van nummers die ook binnen de categorie van protest songs kunnen vallen zijn bijvoorbeeldHong Kong Garden dat Siouxsie schreef naar aanleiding van verschillende incidenten met racistische skinheads waar zij regelmatig getuige van was. Of bijvoorbeeld de hit Atomic van Blondie waarin, als epitome van de nihilistische mindset, ritmische disco gecombineerd wordt met beelden van een nucleaire ramp. Nu we steeds meer dieper in de jaren 80 zitten kunnen we Sonic Youth’s Kim Gordon natuurlijk ook niet vergeten — zij tilde art-punk met haar hese stem en badass attitude naar een totaal nieuw level. Experimentele en rauwe muziek werd afgewisseld met gevatte maar catchy teksten, zoals in The Sprawl waar ze in het refrein met “come on down to the store, you can buy us some more, more, more, more” consumentisme en prostitutie op een ijzige wijze aan elkaar linkt. Kim Gordon schreef trouwens ook een interessant boek:Girl in a Band.
Na een periode van ogenschijnlijke onverschilligheid werd het in de 90s ook weer tijd voor actievere vormen van protest; Third Wave Feminism en de Riot Grrrl movement waren geboren. Bands zoals o.a. Bikini Kill staan bekend om het reclaimen van girlhood via zowel hun teksten als hun aesthetic waarin vaak typische “meisjesachtige” items werden gebruikt als hartjes-clipjes, tartan schoolgirl-rokjes, en babydoll jurken. In plaats van specifieke nummers verwijzen we dit keer naar het heuse Riot Grrrl manifesto. Een andere vrouw die de tegencultuur in de 90s belichaamde was natuurlijk Skin vanSkunk Anansie. Als de eerste single van iemands debut album Little Baby Swastika heet dan weet je dat diegene kleine controversies niet uit de weg gaat. Het nummer stelt met de lyrics “So small, so innocent, so young, so delicately done, grown up in your poison” de overdraagbaarheid van racistisch gedachtegoed binnen verschillende generaties aan de kaak. Daarnaast ook kudos voor Skin dat ze met hits als Brazen en Weak laat zien dat vrouwen gelijktijdig ongelofelijk stoer en emotioneel kunnen, en bovenal mogen, zijn.
En wat gebeurd er tegenwoordig eigelijk op gebied van subversieve muziek? Protest lijkt zich steeds meer naar mainstream pop-muziek te verspreiden. Hoewel we artiesten als Beyoncé eerst voornamelijk kennen van nummers zoals Bootylicious en het vrij problematische slutshamende Nasty Girl met hier en daar een vrij generieke oproep tot vrouwelijke onafhankelijkheid in bijvoorbeeld Survivor of Independent Women, zet Bey zich nu gericht en stelselmatig in voor o.a. black empowerment. Denk aan haar Superbowl optreden met het nummer Formation waarin ze support uitdroeg voor #BlackLivesMatter en op esthetisch gebied refereerde naar de Black Panther partij die we kennen van de civil rights movement van de jaren 60 en 70. Maar ook ultieme “Sad Girl”Lana del Rey die in haar muziek het epitome lijkt van desperate vrouwelijke passiviteit en ongenoegen en door deze belichaming juist vraagtekens zet bij onze noties van de vrouw en haar positie binnen onze cultuur, naast het problematiseren van a.o. sexualiteit en consumentisme.
Het meest overduidelijke en positieve gevolg is dat politiek bewustzijn via deze weg een veel groter publiek lijkt te bereiken dan wanneer het beperkt blijft tot de meer alternatieve niches. Het gevaar kan zijn dat subversie, protest, en politiek bewustzijn hierdoor steeds meer als een oppervlakkige trend wordt opgepikt door mensen en merken die “willen meedoen met de hype” waardoor het uiteindelijk gereduceerd wordt tot een onbenullige, lege uiting. Maar waarschijnlijk komt er tegen die tijd vanzelf weer een tegencultuur die dat bekritiseerd.