Maya Deren (1917-1961) was een pionier van de Amerikaanse avant-garde film. Haar werk combineert poëzie, symboliek en droombeelden waarmee ze een vrouwelijke perspectief onderzoekt. In haar leven heeft ze andere filmmakers ondersteunt en kreeg ze een fascinatie voor Haïtiaanse Voodoo.
Maya Deren is geboren als Eleanora Derenkowski in Kiev, in 1917. Op vijfjarige leeftijd verhuist ze met haar ouders naar New York en groeit ze op in Syracuse. In de late jaren dertig is ze actief betrokken bij verschillende socialistische actiegroepen en trouwt ze kort met een medestudent. Ze studeert af aan de New York University en Smith College in (Engelse) literatuur.
In 1942 ontmoet Deren haar tweede man, Sasha Hammid, in Los Angeles. Ze verhuizen naar New York in 1943 en hier verandert Eleanora haar naam naar de bijnaam die Hammid haar gaf: Maya Deren. Ook kwam ze voor het eerst in aanraking met de wereld van avant-garde films. Ze zei hierover: “Ik was dichter voordat ik filmmaker werd, maar geen goede, want ik denk in beelden. Toen ik voor het eerst een camera in handen kreeg, voelde het als thuiskomen.“
Derens films zijn net poëtische dromen. Ze zijn stil en er wordt gespeeld met overgangen tussen locaties. Symbolen die meerdere keren voorkomen zijn onder andere spiegels en de zee. Dit is allemaal goed terug te zien in At Land (1944), waarin de personage gespeeld door Deren vanuit de zee verschijnt en een reis maakt door verschillende surrealistische locaties en tijden. In haar films legde ze de nadruk op de vrouwelijke tijdskwaliteit. Volgens haar ligt de kracht van een man in zijn directheid. De man is een ‘nu-wezen’. “De vrouw heeft echter de kracht om te wachten, omdat zij altijd heeft moeten wachten. Tijd is voor haar een proces van ‘worden’, ze ziet alles in een fase van ontwikkeling.” Dit proces van ‘worden’ resulteert in een constante metamorfose die zich plaatsvindt in haar films. “Het is de tijdsgevoel van een vrouw en ik denk dat dit in mijn films veel meer voorkomt dan in die van anderen.”
In 1945 richt Deren de Creative Film Foundation op om kunstfilmers te ondersteunen met erkenning, publiciteit, sociale acceptatie en financiering. In 1946 ontvangt ze een Guggenheim Fellowship en een jaar later wint ze de eerste prijs voor avant-garde film op het Cannes Film Festival. Met het geld van de Fellowship reist ze naar Haïti en hiervoor koopt ze nieuw apparatuur om naast filmbeelden ook geluid op te nemen. In Haïti raakt Deren gefascineerd door Voodoo. Tussen 1947 en 1955 maakte ze vier reizen om beelden te schieten met haar Bolex camera. Ze assisteert hiervoor bij rituelen en filmt ceremonies voor een film die ze nooit zou voltooien. In plaats daarvan schreef ze het boek Divine Horsemen: The Living Gods of Haiti (1952), een boek over Voodoo. Haar beelden zijn na haar overlijden gebruikt in een documentaire met dezelfde naam.
Meditation on Violence (1948) toont de overgang van zacht naar hard, negatief naar positief. De camera volgt een danser die Wu Tang beoefent, een vorm van boksen afkomstig uit China. De losse oefeningen knipt Deren samen wat resulteert in een opeenvolging van ruwe bewegingen, die samen met de muziek steeds intenser worden. Op het hoogtepunt wordt het beeld achterstevoren herhaald tot we terug zijn bij het begin. Als een soort ademhaling. In deze film, net als meerdere, maakt Deren gebruik van slow motion. “Slow motion onthult de structuur van bewegingen die snel plaatsvinden. Het zit vol met bezittingen, kwelling, besluiten en herhaling.”
Haar laatste voltooide film is The Very Eye of Night, gemaakt in samenwerking met de Metropolitan Opera Ballet School. In 1955 was de première in Port-au-Prince, Haïti. Pas in 1959 werd de film vertoond in New York, dit keer met muziek gemaakt door haar toenmalige man Teiji Ito. Op 13 oktober 1961 overleed Maya Deren op 44-jarige leeftijd in New York als gevolg van een hersenbloeding.
UNDERGROUND
Maya Deren was een prominent lid van de New American Cinema Group, opgericht in 1960. De groep bestond uit avant-garde filmmakers en beeldende kunstenaars waaronder Jonas Mekas, Shirley Clarke, Bruce Conner, Yoko Ono en Andy Warhol. In de tentoonstelling UNDERGROUND zijn zowel iconische als minder bekende werken te zien.
UNDERGROUND is vanaf 13 oktober te zien in museum Eye, Amsterdam
